Museum Plantijn Moretus

Seneca leefde in Rome in de eerste eeuw na Christus en was een vertrouweling van keizer Nero. Wanneer die laatste hem verdacht van een complot dwong hij Seneca zelf uit het leven te stappen. Seneca streeft als stoïcijn en filosoof naar standvastigheid en gelijkmoedigheid. Hij trekt dit ideaal ook door tot aan zijn dood en ondersteunt zijn familie en vrienden bij zijn nakend sterven. Rubens portretteert de wijsgeer hier, kort voor zijn dood. Seneca is hét voorbeeld uit de antieke wereld voor Balthasar I Moretus, Justus Lipsius en vele humanisten uit die tijd. In 1613 lezen we in de archieven dat Balthasar I Moretus zijn jeugdvriend Peter Paul Rubens de opdracht geeft tot het maken van hele reeks portretten waaronder dit van Seneca. Voor hem en vele andere humanisten waren Seneca's filosofische en literaire werken van groot belang. Zij zagen hun eigen ideeën en principes verwoord in Seneca's stoïcijnse filosofie. Van alle Rubensportretten in het Plantijnse huis is dit ongetwijfeld het meesterwerk.

In 1605 verscheen bij Jan I Moretus de eerste editie van de verzamelde werken van Romeinse filosoof Seneca, het levenswerk van humanist en vriend des huizes Justus Lipsius. Luxueuze edities zoals dit topwerk vroegen om de beste kwaliteit illustraties en vormgeving. Voor de heruitgave van 1615 besliste Balthasar I Moretus om enkele afbeeldingen te laten ontwerpen door Rubens. In zijn voorwoord geeft Balthasar I meer uitleg over de nieuwe afbeeldingen. Het portret van Seneca zou Rubens maken naar een marmeren buste die hij zelf had meegebracht uit Rome en die hij in zijn rijke kunstcollectie bewaarde. Voor de illustratie van De dood van Seneca liet Rubens zich inspireren bij kardinaal Borghese in Rome.

U kan dit prachtige boek terugvinden in zaal 3, de zaal met de familieportretten. We tonen hier de heruitgave van 1632. De buste die model stond zie je ook in zaal 11, op het schilderij De 4 filosofen, een anonieme kopie naar Rubens. Rubens reserveerde voor de buste een plaatsje in de rechterbovenhoek. 

In  2019 verwierf het Museum Plantin-Moretus een olieverfschets op doek van een anoniem schilder. Het werk is later toegeschreven aan Antwerps 17de-eeuws kunstenaar Theodoor Boeyermans. De iconografie verwijst naar het motto van de drukkerij en uitgeverij Plantin-Moretus: Labore (Hercules die rechts aan de pers trekt) en Constantia (gezeten aan zijn voeten met de passer in de hand). Het is een verheerlijking van de Officina Plantiniana, het huis Plantin-Moretus. De schilder hanteerde een allegorie, een populair schildergenre in de 16de en 17de eeuw, waarbij Griekse of Romeinse goden abstracte begrippen uitbeelden. Mogelijk benadrukt dit ontwerp van Boeyermans de rol van de Moretussen in de geschiedenis van de uitgeverij-drukkerij.